Interview met Annette Nobuntu Mul

De ubuntu-levensfilosofie: een geschenk van Afrika aan de wereld

Iconen als Nelson Mandela en Desmond Tutu droegen het uit en nu krijgt de Afrikaanse levensfilosofie ubuntu in ons land ook een online cursus. ‘Ubuntu leert ons om onze bredere verantwoordelijkheid te zien, ook richting toekomstige generaties.’ Onderstaand interview van Annette Nobuntu Mul verscheen in dagblad Trouw.

Ik ben omdat wij zijn… En wij zijn omdat de aarde is

‘Ik ben omdat wij zijn’: zo luidt de vertaling van het Zuid-Afrikaanse begrip ‘ubuntu’. Het staat voor een denk- en levenswijze die de verbinding tussen mensen onderling en de mensen met de aarde centraal stelt. Annette Nobuntu Mul (62) spant zich in om dit Afrikaanse gedachtegoed te verspreiden. Daartoe heeft ze nu een online-opleiding in de ubuntu-filosofie opgezet aan de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW).

Die komt naast een al bestaande ubuntu-opleiding op locatie, die Mul sinds 2017 aan het ISVW coördineert. Ze is daarnaast auteur en ze geeft lezingen. “Ubuntu is een geschenk van Afrika aan de wereld”, vertelt ze gedreven aan de telefoon. “Online kunnen we dat nog veel meer laten zien. Je kunt veel meer mensen bereiken, ook buiten Nederland.”

Aan de opleiding werken veertien deels internationale docenten mee, onder wie schrijver Jan Terlouw (Muls partner), oud-politica Kathleen Ferrier en prinses Laurentien van Oranje. Ook Trouw-columnist Babah Tarawally is docent aan de opleiding.

Inspirerende projecten

De deelnemers aan de zogeheten ‘massive open online course’ leren in eigen tempo wat de ubuntu-filosofie betekent op het gebied van economie, onderwijs, zorg of duurzaamheid. Als ‘examen’ dient een ‘bewijsstuk’ van wat ze met de opleiding doen. “Dat kan van alles zijn, van een boek schrijven tot iets met kinderen beginnen”, vertelt Mul. “Inspirerende projecten. De opleiding is zo opgezet dat die leidt tot actie.”

Annette Nobuntu Mul

Mul spreekt zelf niet van ‘deelnemers’ maar ‘deelgevers’. “De kerngedachte van ubuntu is dat je geeft aan het geheel waar je zelf ook onderdeel van bent. Voor mij klinkt deelnemer te veel als ‘what’s in it for me’: ik kom naar een feest en neem een stuk taart. In ubuntu gaat het bij elke kwestie om de vraag: ‘wat is mijn bijdrage aan een rechtvaardige, inclusieve en duurzame wereld?’”

Bekende personificaties van ubuntu waren de Zuid-Afrikaanse leiders Nelson Mandela en bisschop Desmond Tutu, die na het einde van apartheid de Waarheids- en Verzoeningscommissie leidde. “Ubuntu gaat om herstelrecht, om ‘restorative justice’, en om de mens in relatie tot anderen”, zegt Mul. “Je kijkt niet alleen naar de eigen verantwoordelijkheid, maar ook naar de ‘medeverantwoordelijkheid’ naar elkaar, en de ‘gezamenlijke verantwoordelijkheid’ van de hele gemeenschap.”

Het dorp zag zijn honger niet

Sinds ze Zuid-Afrika eind jaren 90 voor het eerst bezocht, is ze erdoor gegrepen. Ze kreeg er haar tweede naam, ‘Nobuntu’, en schreef in 2018 het boek Opsoek naar Ubuntu over haar persoonlijke ervaringen in het land. “Ik zag hoe ubuntu in de praktijk werkt in Afrika”, vertelt Mul. “Een man had maïs gestolen. Het hele dorp kwam bij elkaar, er was een beraad van 3,5 uur. De chief zei: er is een misdaad gepleegd in meerdere gradaties. De eerste: hij heeft gestolen. Maar de tweede, van een hogere orde: wij als dorp hebben niet gezien dat zijn gezin honger had. Dat is die medeverantwoordelijkheid waar ik het over had.”

In Nederland heerst een ‘afrekencultuur’. “Bij een fout moet direct de kop eraf. Er komt een anoniem meldpunt, in een veel te vroeg stadium wordt iemand vogelvrij verklaard. Ik zou zo graag van ‘me-too’ naar ‘we-too’ gaan. Te allen tijde is de omgeving medeverantwoordelijk. Dat zijn we uit het oog verloren.”

Ze vervolgt: “Je hoort wel eens zeggen: als Rutte een fout maakt, en zijn verantwoordelijkheid neemt, moet-ie weg. In de geest van ubuntu zou je zeggen: als Rutte zijn verantwoordelijkheid neemt, moet hij blijven want hij heeft hij een heleboel te herstellen. En wij ook, de omgeving om hem heen. Ieder moet kijken naar zijn of haar eigen aandeel: hoe heeft het kunnen gebeuren?”

Ik ben omdat wij zijn

Het individualisme begint in Nederland al vroeg, zegt ze. “Ik hoorde dat kinderen in groep drie tegenwoordig als eerste woord ‘ik’ leren. Toen ik naar school ging, was het nog ‘boom roos vis vuur’. Mogen we weer beginnen met boom? Dat we de verbinding met de natuur vooropstellen? Het lijken kleine dingen, maar het is zo fundamenteel. Dat ik-denken is zo diepgeworteld in onze samenleving: ‘ik denk dus ik besta.’ Maar Ubuntu is dus: ‘Ik ben omdat wij zijn’. En Desmond Tutu voegde daaraan toe: ‘En wij zijn omdat de aarde is’.”

In de opleiding aan het ISVW gaat het om de ‘samenhang tussen ethiek, economie en ecologie’, vertelt ze. “In de geïndividualiseerde samenleving past sinds de jaren 80 ook het neoliberalisme. We spelen stoelendans: ‘ik wil heus wel voor jou zorgen maar ik moet eerst mijn eigen stoel veilig stellen’. En als de muziek uitgaat, is er iedere keer iemand die wegvalt. Dat leidt tot een onderstroom van onvrede. Die steeds agressiever geuit zal worden. Ik ben ervan overtuigd dat ons grootste probleem een gebrek aan solidariteit is. We kunnen van ubuntu leren over samenwerken en verbondenheid. Daar snakt onze samenleving naar.”

Benadrukt de ubuntu-filosofie de gemeenschap niet zozeer dat het individu verstikt raakt? Hoe waarborg je persoonlijke vrijheid? “Jaja, het systeem boven het individu, communisme, daar zijn we hier natuurlijk allergisch voor… Ubuntu begint bij het besef van dat ‘deelgeversschap’ waar ik het over had: ik geef aan een geheel waar ikzelf onderdeel van ben. Dan zit je er al anders in hè. Dat wil niet zeggen dat het individu zich moet opofferen. Integendeel, de ubuntu-filosofie benadrukt juist de waarde van weerstand en van luisteren naar ook de kleinste stem, want één iemand buitensluiten schaadt de hele groep.”

Witte vrouw

“Ubuntu leert ons om onze bredere verantwoordelijkheid te zien, ook richting toekomstige generaties. Ik sprak eens met een gevangene op Robbeneiland, waar Nelson Mandela ook zat. Ik vroeg: ‘hoe komt het dat je mij als witte niet haat?’ Die man is gefolterd, zat veertien jaar gevangen. Hij wees naar een witte man met zijn witte kinderen en zei: ‘When we fight, we destroy their future’. Die houding, dat is ubuntu.”

Wringt het niet dat zij zich als witte vrouw opwerpt als ambassadeur van Afrikaanse filosofie? Is dat geen culturele appropriatie? “Dat vind ik wel een moeilijke kwestie, ja, waar ik veel over nadenk. Het is voor mij een eer, een must, een zielsopdracht, om ubuntu als een parel te laten schijnen voor de rest van de wereld.”

“Ik zie het zo: ik kan een podium bieden, bijdragen aan herstel. Generaties lang heeft het Westen Afrikaanse wijsheden systematisch achtergesteld. Ook nu nog leer je aan Nederlandse universiteiten bijna alleen maar over Europese filosofie. Onze voorouders hebben Afrika uitgebuit en apartheid gebracht. Nu is het tijd te leren van Afrika.”

Meer weten of lezen?

Dit interview door Wilfred van de Poll verscheen in Trouw 25 februari 2023 

De online course “ubuntu Samen bouwen aan een inclusieve en duurzame wereld” van het ISVW